Annelik en önemli kariyerse kadın istihdamı nasıl artsın?

Ekonomilerin gelişmesi ve kadınların güçlendirilmesi için en etkili yollardan biri de kadın istihdamını arttırmak. Bu, dünyada ve Türkiye’de artık kabul edilen bir gerçek. Peki yıllardır kadın örgütlerinin konuyla ilgili çalışmalarına, hükümete projeler sunmalarına rağmen kadın istihdamında Türkiye’nin geldiği durum ne? Kadın istihdamı rakamlarında bir artış görünüyor, doğru? Ancak bu neye işaret ediyor? Hükümetin hazırlayıp meclise sunduğu “Aile paketi” geçerse ne olur?

Bu soruları ve daha fazlasını Kadın Emeği ve İstihdamı Girişimi (KEİG) platform koordinatörü Serap Güre Şenalp’e sordum. Anlattığı şu ki kadın istihdamı aslında nitelikli bir şekilde artmıyor; AK Parti iktidarı nüfusu arttırmak yönünde bir politika izliyor ve bunun için de kadınların daha çok çocuk doğurup aile içinde kalacakları, hem çocuklara bakıp, ev işleri yapacakları ve hem de yarı zamanlı çalışacakları politikalar sunuyor. Aslında buna “benimsiyor” demek hafif kalıyor, “empoze etmeye çalışıyor” desek daha doğru olacak çünkü yasaların yapım sürecinde sivil toplum 

kuruluşlarının, muhalefetin önerileri adeta yok sayılıyor.

Nitekim Serap Güre Şenalp de yeni Aile ve Sosyal Politikalar Bakanı Ayşenur İslam ile hiç iletişim kuramadıklarını söylüyor. Bakanlıklarla, ilgili müdürlüklerle ilişki kuramama, sundukları raporların dikkate alınmaması yaklaşık son iki yılda yaptığım söyleşilerde sivil toplum kuruluşlarının istikrarlı olarak dile getirdikleri bir durum.

Kadın emeği Platformu, "aile paketi" ne karşı yürürken isteklerini sıralamıştı:

“Çalışma süreleri tüm çalışanlar için günde en fazla 7, haftada en fazla 35 saate indirilsin. Cinsiyete dayalı iş ayrımını sınırlandıracak yasal düzenlemeler yapılsın. Devlet tüm kadınlara çalışma süresine ve prime bağlı olmayan işsizlik maaşı ve prim ödemesiz sağlık güvencesi sağlasın. Tüm kamu kreşleri 24 saat açık ve anadilde hizmet verecek şekilde yeniden açılsın. Kadın- erkek olmasına bakılmaksızın en az 50 işçi çalıştıran iş yerlerinde ücretsiz nitelikli bakım evleri ve kreşler açılsın. Kadın Bakanlığı yeniden kurulsun, kadın erkek eşitliğini sağlamak üzere anayasa ve tüm yasal düzenlemelerde kadınları koruyacak politikalar ve pozitif ayrımcılık ilkesi hayata geçirilsin."

Serap Güre Şenalp’le söyleşimizin İngilizcesioldukça detaylı. 

Buraya çıkarabildiğim bazı önemli kısımlar şöyle:

“2010-2012 arasındaki üç yıllık dönemde kentsel kadın istihdamı 3575 bin kişiden 4193 bin kişiye çıkarak 618 bin kişi arttı. Bu artışın yüzde 98’i hizmet sektöründe gerçekleşti. Hizmet sektöründe üç alt faaliyet kolu dikkat çekmekte: İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri 125 bin kişi, idari destek ve hizmet faaliyetleri 110 bin kişi ve toptan ve perakende ticaret 103 bin kişilik artışla hizmet sektöründeki artışın üçte ikisini (yüzde 66.6) oluşturuyor. 

“İşte tam bu noktada “Neden buralarda artış var? Bunun anlamı nedir?”  diye sorgulanmazsa erken ve gereksiz yere sevinmiş oluruz.

“2022 numaralı yasa ile 2007 yılında başlatılan Evde Bakım Hizmeti programı kapsamında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından özürlü bireylerin evde bakan yakınlarına net asgari ücret miktarı kadar bir aylık bağlanmaya başlandı. Program 2007 yılında yaklaşık 30 bin kişiye ulaşırken 2012 itibariyle 400 bin kişiye ulaştı.

“Bakım hizmeti sunan ve esas olarak kadınlardan oluşan bu grup,  2011 yılından itibaren TÜİK tarafından “İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri” altında değerlendiriliyor. Bu kesim evde yaptığı bakım hizmetiyle, uygulama öncesine kadar karşılığı ödenmeyen bir emek sunuyor ve  kuşkusuz çok önemli bir toplumsal görevi yerine getiriyordu.

“İstatistiklere girmesiyle bunun bir istihdam olarak kabul edildiğini görüyoruz. Ancak devletin aylık ödediği bu kişiler herhangi bir sosyal güvence kapsamında olmadıkları için adeta devlet tarafından kayıt dışı istihdam edilmiş oluyorlar. Sağlık hizmetlerinden yararlanabilmelerine rağmen emeklilik primleri ödenmiyor.”

18 milyon erkeğe karşılık 7.7 milyon kadının işi var

“Yaklaşık 18 milyon erkeğin bir işi var iken, yaklaşık 7.7 milyon kadının bir  işi vardır. Bu aradaki büyük uçuruma ek olarak, erkeklerin yüzde 28’i kayıt dışı işlerde çalışırken, kadınların neredeyse yarısı (yüzde 47) kayıt dışı işlerde istihdam ediliyor. Kadın ve erkekler arasındaki uçurum bununla da bitmiyor. Bir iş sahibi olan kadınların dörtte biri ücretsiz aile işçisi olarak, büyük oranda babalarının ya da kocalarının tarlalarında ve işyerlerinde bir karşılık almadan çalışıyor.

“Yani istihdamda olmak, ille de para karşılığı çalışıyor demek değil. Özetle, kadınların çalışma yaşamı içindeki durumu sadece çalışan kadın sayısının düşüklüğü ile açıklanamaz, aynı zamanda hangi koşullarda çalıştıkları, emeklerinin karşılığı olarak ne kazandıkları da önemli.”

Kadınlar: ücretsiz ev işçileri

“Türkiye’de kadınların harcadığı karşılıksız emek erkeklerden çok daha fazladır. 2006 yılında yapılan ve Türkiye’nin ilk ve tek Zaman Kullanım Anketi’ne göre yetişkin kadınlar hane ve hane halkı bakım işlerine günde ortalama 5 saat 17 dakika ayırırken, erkekler 51 dakika ayırmaktadır. Gelir karşılığı çalışmaya ayrılan zaman ise kadınlarda günde 1 saat 8 dakika, erkeklerde 4 saat 27 dakikadır. Kadınların ücretsiz harcadıkları emek saatleri eğitim seviyesi düştükçe ve doğurganlık yaşı olan 25-34 yaş arasında artmakta, gelir karşılığı çalışmaya ayırdıkları zaman ise azalmaktadır.

Kadın emeği karşılıksız 

“Kadınlar toplam çalışma zamanlarının yüzde 87’sini karşılıksız emek faaliyetlerine, erkekler ise yüzde 84’ünü ücretli emeğe ayırmaktadır. Evli erkeklerin karşılıksız emek için harcadıkları zaman evlendiklerinde yüzde 38 oranında azalırken, kadınlar evlendiklerinde karşılıksız emek yükleri yüzde 49 artmaktadır.

“İlkkaracan ve Gündüz (2015) yaptıkları çalışmada işgücü piyasasına ayrılan toplam 49,8 milyar saatin yüzde21’inin, hane içi üretime ayrılan toplam 53,4 milyar çalışma saatinin de yüzde 86’sının kadınlara ait olduğunu söylüyor. Hem haneiçi hem de piyasa çalışma saatlerinin yüzde 55’i kadınların yaptıkları işleri kapsasa da kadınlar GSYİH’nin yalnızca yüzde 31’ini kazanmakta.

“Kadınların işgücüne katılmasının önündeki engellerden en önemlisi ev içi sorumlulukları. Kadınların karşılıksız emeğinin görünmezliği kadınların bir bütün olarak emeklerinin değersizleşmesine ve ücret ayrımcılığına neden olmaktadır. Evişinin görünmezleştirilmesi ve kadınlığın doğal bir uzantısı olarak görülmesi hayatın her alanında ortaya çıkan cinsiyet eşitsizliğinin ve kadın yoksulluğunun temelidir. Kadınlar karşılıksız haneiçi emeğe daha fazla zaman ayırdıkça, onlardan çocuklara bakmaları beklendikçe, karşılıksız emekleri değersiz olmaya devam ettikçe gelir ve zaman yoksulluğu kadınlar için bir kısırdöngüye dönüşmektedir.

“Gelir getirici bir işte çalışmayan kadınların ev kadını olarak tanımlanması, kadın emeğinin değersizleştirilmesi sürecinin en önemli ayaklarından biri. Bu nedenle ev kadını yerine, ücretsiz ev işçisi tanımlamasının kullanılması hem hane içindeki görünmeyen emeğin görünür olmasına, hem de değer kazanmasına katkıda bulunacaktır.”

Aile paketi ne getiriyor?

“Belediyelere kreş açması konusunda yükümlülük getiriyor ama bütçesi yoksa bu zorunlu değil. Özellikle CHP ve HDP’li belediyeler kreş açma konusunda ilerliyor. İstanbul’daki 39 belediyeden dokuz tanesinde kreş var -- Bakırköy, Beşiktaş, Beyoğlu, Çatalca, Kadıköy, Kartal, Maltepe, Sarıyer ve Şişli.

“Ağza bir parmak bal çalmak gibi uygulamalar var. Yeni bir şey yapılıyor ancak bu iyi bir şey yapılmış demek olmuyor. Mesela, çocuk sahibi olan kadınlara yarı zamanlı çalışma hakkı getiriliyor. Zaten kadının günde 3 saat süt izni vardı ve yarı zamana denk geliyordu. Memurlar yarı zamanlı nasıl çalışabilir?

“İş yerinde çalıştığı zamanın sigorta primini iş veren, çalışmadığı zamanı devlet ödüyor ancak bu tam bir ödeme değil. Mesela, bir kişi 2000 lira alıyorsa devlet ödemeyi bunun üzerinden yapmıyor, asgari ücret üzerinden hesaplayarak katkı yapıyor. Yani bu devletin olması gerekenden çok daha az ödemesi anlamına geliyor. Kadınların gelir kaybı olacak. Sigorta primi ödeniyor olacak ancak prim günleri çok zor tamamlanacak. Bu emekli olmasının da çok zor olacağı anlamına geliyor. Ayrıca bu kişinin kariyer planlaması nasıl yapılacak gibi konularsa hiç dile getirilmiyor.

“Sonuçta gelinen noktada devlet yetkililerinin dediği şu: Nüfusumuz azalıyor, o nedenle kadınlar hem doğuracak, hem de çalışacak, biz hiç çalışmasın demiyoruz ki…”

Kadın istihdamı ve hakları konusunda çalışmalarıyla tanınan İpek İlkkaracan’la 2007’de söyleşi yapmıştık. O zaman kadın istihdamı oranı yüzde 17 civarındaydı, bugünse yüzde 30. Aynen bugünkü gibi, gerek hastaların gerek çocukların evde bakıcılarının ücretsiz ev işçileri kadınlar olduğunu söylüyordu İlkkaracan.

Söyleşinin üzerinden 8 yıl geçti, cinsiyet eşitliği politikaları konusunda ne oldu diye bakınca, geriye götüren politikaların bir kısmı yürürlükte -- Kadın Bakanlığı'nın, Aile Bakanlığı olması gibi -- bir kısmı da -- "aile paketi" gibi -- yolda…